2.4 Weer en klimaat

Weer en klimaat: twee begrippen die je in het dagelijks leven op veel verschillende manieren tegenkomt. Via het nieuws, de krant of een weerapp op onze smartphone leren we wat voor weer het de komende dagen wordt. En ook de term klimaat - meestal met betrekking tot klimaatverandering - is alomtegenwoordig in het nieuws.

In dit hoofdstuk leer je belangrijke basisprincipes over weer en klimaat, wat de huidige weersituatie is in de Euregio Maas-Rijn (EMR), hoe de begrippen weer en klimaat van elkaar kunnen worden onderscheiden en, in het laatste deel, alles over klimaatverandering en welke gevolgen we in de Euregio Maas-Rijn mogen verwachten door de opwarming van de aarde.

Weer en klimaat ontstaan boven het aardoppervlak, in de atmoseer. De atmosfeer kan worden gezien als een omhulsel van lucht dat onze hele aarde omringt. Het bestaat voornamelijk uit de gassen stikstof en zuurstof. Ze begint direct aan het aardoppervlak en eindigt op een hoogte van zo’n 1000 kilometer, dus nog veel hoger dan de hoogte waarop vliegtuigen vliegen. De hoogste laag van de atmosfeer noemen we de exosfeer. Het is echter niet mogelijk voor mensen om in de exosfeer te overleven zonder ruimtepakken. De temperaturen zijn er te warm of te koud. Levensvriendelijke omstandigheden zijn alleen te vinden in de onderste laag van de atmosfeer, de troposfeer. Deze bevindt zich tot 17 kilometer hoog in de tropen en 7 kilometer hoog aan de polen. De troposfeer is voor ons bijzonder belangrijk. In deze laag vinden de weers- en klimaatgebeurtenissen op onze aarde plaats.

Alle onderlinge relaties die verband houden met de belangrijke begrippen weer en klimaat uit dit hoofdstuk vinden niet plaats in de aarde, maar in de zogenaamde atmosfeer.

De atmosfeer kan worden gezien als een omhulsel van lucht dat onze hele aarde omringt. De atmosfeer bestaat voornamelijk uit de gassen stikstof en zuurstof. Ze begint direct aan het aardoppervlak en eindigt op een hoogte van zo’n 1000 kilometer, dus nog veel hoger dan de hoogte waarop vliegtuigen vliegen.

Mensen kunnen alleen overleven in de onderste laag van de atmosfeer, de troposfeer. De troposfeer staat centraal in dit hoofdstuk. In deze laag vinden de weers- en klimaatgebeurtenissen op onze aarde plaats.

"Vandaag verwachten we goed weer in Aken." Dit zou de openingszin kunnen zijn van het weerbericht van een lokale radiozender. Wat betekent ‘goed weer’ eigenlijk? 

Doorgaans verwijst ‘goed weer’ naar de toestand van de atmosfeer op een bepaalde locatie, wanneer er aangename temperaturen heersen, er nauwelijks neerslag (bijvoorbeeld in de vorm van regen of sneeuw) valt, de lucht vrijwel onbewolkt is en de zon vele uren per dag schijnt. Temperatuur, neerslag, bewolking en zonneschijnduur zijn zogenaamde weer- en klimaatelementen. Hiermee is het mogelijk om het weer op een bepaalde plaats te beschrijven.

Weer en klimaat bestaan uit de elementen temperatuur, neerslag, windrichting en -snelheid evenals bewolking. Een gedetailleerde beschrijving van de elementen vind je onder deze tekst.

"Vandaag verwachten we goed weer in Aken." Dat is wat het weerbericht zou kunnen zeggen. Wat betekent ‘goed weer’ eigenlijk? ‘Goed weer’ betekent meestal: aangename temperaturen, amper neerslag (bijv. in de vorm van regen of sneeuw), vrijwel geen wolken en nauwelijks wind. Temperatuur, neerslag, bewolking en wind zijn zogenaamde weer- en klimaatelementen. Hiermee is het mogelijk om het weer op een bepaalde plaats te beschrijven. Je vindt een gedetailleerde beschrijving van de verschillende elementen onder deze tekst in het tabblad.

Als het buiten regent (neerslag) en de thermometer geeft een temperatuur van 20 °C aan, dan is dat het huidige weer. Het betekent echter niet automatisch dat het klimaat omschreven kan worden als vochtig (vanwege de regen) en warm (vanwege de 20 °C). Als het vele jaren lang bijna elke dag regent, kun je zeggen dat er een vochtig klimaat heerst. Als de temperaturen ook bijna elke dag rond de 20 °C liggen, kan het klimaat voor deze plaats als warm worden omschreven. 

Hier in de EMR verschilt het weer vaak van dag tot dag en in de zomer zijn de temperaturen anders dan in de winter. Hier moeten de meteorologische diensten het weer elke dag zorgvuldig observeren en evalueren. Op basis van alle verzamelde gegevens (ca. 30 jaar verzamelen we nu al gegevens) kan dan het klimaat worden berekend. 

Klimaat is dus de langetermijnwaarneming van het weer.

Weer en klimaat zijn twee begrippen die sterk van elkaar verschillen.

Vooral temperatuur en neerslag zijn belangrijk voor het onderscheid. Als het buiten regent (neerslag) en de thermometer geeft een temperatuur van 20 °C aan, dan is dat het huidige weer. Het betekent echter niet automatisch dat het klimaat van deze plaats als vochtig (vanwege de regen) en warm (vanwege de 20 °C) kan worden omschreven.

Om het klimaat van een plaats te bepalen, moet je het weer gedurende vele jaren waarnemen. Als het vele jaren lang bijna elke dag regent, kun je zeggen dat er een vochtig klimaat heerst. Als de temperaturen ook bijna elke dag rond de 20 °C liggen, kan het klimaat voor deze plaats als warm worden omschreven. Hier in de EMR verschilt het weer vaak van dag tot dag en in de zomer zijn de temperaturen anders dan in de winter. Hier moeten de meteorologische diensten het weer elke dag zorgvuldig observeren en evalueren. Op basis van alle verzamelde gegevens (ca. 30 jaar verzamelen we nu al gegevens) kan dan het klimaat worden berekend.

Het klimaat is dus de langetermijnwaarneming van het weer.

In elk land zijn bepaalde overheidsinstellingen verantwoordelijk voor de waarneming van het weer. In de drie landen van de Euregio Maas-Rijn zijn dit de Deutscher Wetterdienst (DWD), het Koninklijk Meteorologisch Instituut van België (KMI) en het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI). Naast het waarnemen en voorspellen van het weer is het ook hun taak om langetermijnwaarnemingen te documenteren. De meteorologische diensten behoren dus ook tot degenen die veranderingen over een lange periode waarnemen en het klimaat van een plaats beoordeelt evenals hoe deze verandert.

Deze drie instellingen stellen niet alleen actuele weergegevens ter beschikking aan kranten en televisie. Het is ook mogelijk om deze weergegevens zelf op te zoeken. Onderaan deze tekst vind je weerkaarten met de huidige toestand van de beschreven weerelementen (temperatuur, neerslag, wind en bewolking) voor de EMR. Instructie: Bewolking kan ook worden beschouwd als een effect van de andere drie weerelementen, wat bijvoorbeeld in Nederland meestal het geval is.

Elk land heeft zijn eigen overheidsinstellingen die verantwoordelijk zijn voor de waarneming van en de berichtgeving over het weer. In de drie landen van de EMR zijn dit de Deutscher Wetterdienst (DWD), het Koninklijk Meteorologisch Instituut van België (KMI) en het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI).

Deze drie instellingen stellen niet alleen actuele weergegevens ter beschikking aan kranten en televisie, maar het is ook mogelijk om deze weergegevens zelf op te zoeken. Onderaan deze tekst vind je weerkaarten met de huidige toestand van de beschreven weerelementen (temperatuur, neerslag, wind en bewolking) voor de EMR.

Volgens geografische coördinaten ligt de Euregio Maas-Rijn op ongeveer 50° noorderbreedte. De breedtegraad of geografische positie van een regio of plaats heeft een grote invloed op het klimaat. Naast de ligging op 50° noorderbreedte wordt het klimaat van de Euregio Maas-Rijn beïnvloed door andere zogenaamde klimaatfactoren, zoals de ligging ten opzichte van de zee, de topografische hoogte en de bodembedekking.

Je kunt de natuurlijke klimaatfactoren die het klimaat van een plaats beïnvloeden in detail uitwerken onder deze tekst.

Tutorial: Woordenlijst

De Euregio Maas-Rijn ligt op ongeveer 50° noorderbreedte. Hoe hoger de breedtegraad, hoe verder een gebied van de evenaar (0°) af ligt. Dit heeft een grote invloed op het klimaat. Naast de ligging op de 50e breedtegraad wordt het klimaat van de Euregio Maas-Rijn door heel wat andere factoren bepaald. Naast de geografische breedtegraad omvatten de zogenaamde klimaatfactoren ook de ligging ten opzichte van de zee, de topografische hoogte en de bodembedekking.

Je kunt de natuurlijke klimaatfactoren die het klimaat van een plaats beïnvloeden in detail uitwerken onder deze tekst. 

Tutorial: Woordenlijst

Klimaatdiagrammen zijn diagrammen die de twee klimaatelementen temperatuur en neerslag van een plaats weergeven. Onder deze tekst vind je klimaatdiagrammen van belangrijke plaatsen in de Euregio Maas-Rijn. Een uitgebreide beschrijving van welke informatie klimaatdiagrammen geven en hoe je ze kunt lezen en analyseren vind je in hoofdstuk 6.6 Werken met diagrammen.

De klimaatdiagrammen geven ook de coördinaten van hun locatie en hun hoogte. De hoogtes worden in het Duits aangegeven met ‘über Normalnull’ (NN), wat ‘boven zeeniveau’ betekent. Hierbij moet je echter voorzichtig zijn: in Duitsland en Nederland ligt het referentieniveau in Amsterdam, terwijl de Belgen als nulpeilhet gemiddelde niveau bij eb in Oostende gebruiken , een stad aan de kust van België. Zo spreken ze dus over ‘meter boven Oostends Peil (m O.P.). En dat ligt 233 cm lager dan het niveau in Amsterdam.

Het klimaat van een plaats wordt op grotere schaal beïnvloed door de hierboven genoemde factoren (breedtegraad, ligging ten opzichte van de zee, hoogte, bodembedekking). Daarnaast zijn er nog veel meer factoren die het klimaat op kleinere schaal beïnvloeden, zoals op lokaal of nationaal niveau. Onder het uitklapmenu kun je qua schaalniveau zien welke fenomenen het klimaat in de EMR beïnvloeden, naast de bekende factoren.

De klimaatverandering is zeker de grootste, mondiale uitdaging van de komende decennia en ook hier in de Euregio Maas-Rijn zal klimaatverandering leiden tot veranderingen in de leefomgeving. 

De oorzaak van klimaatverandering is de toename van koolstofdioxide (CO₂) in de atmosfeer, wat de mens veroorzaakt. Deze toename begon met het begin van de industrialisatie, meer dan 150 jaar geleden. Bij de verbranding van fossiele brandstoffen, zoals kolen of olie, komt CO₂ vrij in de atmosfeer. Als gevolg daarvan neemt het broeikaseffect toe door de verhoogde concentratie kooldioxide en stijgen de temperaturen langzaam. 

De Euregio Maas-Rijn heeft ook bijgedragen aan deze stijging. Onder het oppervlak van de Euregio zitten veel afzettingen van de fossiele brandstoffen steenkool en bruinkool. De massale winning van steenkool begon zo’n 100 jaar geleden in de provincie Limburg (B) en de winning van bruinkool in de StädteRegion Aachen, waar de westelijke mijnbouwterreinen van het Rijnlandse bruinkoolgebied liggen, zo’n 70 jaar geleden.

Tutorial: Woordenlijst

De klimaatverandering is zeker de grootste, mondiale uitdaging van de komende decennia en ook hier in de Euregio Maas-Rijn zal klimaatverandering leiden tot veranderingen in de leefomgeving.

De oorzaak van de klimaatverandering is de toename van broeikasgassen in de atmosfeer, wat de mens veroorzaakt. De atmosfeer is een soort omhulsel van lucht dat onze aarde omringt. Koolstofdioxide ontstaat bij de verbranding van fossiele brandstoffen, zoals kolen of olie, en komt vrij in de atmosfeer. De toename van broeikasgassen in de atmosfeer zorgt er vervolgens voor dat de temperatuur stijgt.

Tutorial: Woordenlijst

De klimaatverandering is zeker de grootste, mondiale uitdaging van de komende decennia en ook hier in de Euregio Maas-Rijn zal klimaatverandering leiden tot veranderingen in de leefomgeving. De oorzaak van de klimaatverandering is de toename van koolstofdioxide (CO₂) in de atmosfeer, wat de mens veroorzaakt. 

De concentratie koolstofdioxide in de atmosfeer is al heel lang constant en begon pas te stijgen sinds we enorme hoeveelheden extra koolstof uit fossiele brandstoffen, zoals kolen of olie, hebben toegevoerd. Terwijl de pre-industriële concentratie van kooldioxide 280 ppm was, heeft de mens een stijging veroorzaakt tot de huidige 414 ppm. Deze hoge niveaus leiden tot een versterkt broeikaseffect en dus ook tot hogere temperaturen.

De Euregio Maas-Rijn heeft ook bijgedragen aan deze stijging. Onder het oppervlak van de Euregio Maas-Rijn zitten veel afzettingen van de fossiele brandstoffen steenkool en bruinkool. De massale winning van steenkool begon zo’n 100 jaar geleden in de provincie Limburg (B) en de winning van bruinkool in de StädteRegion Aachen, waar de westelijke mijnbouwterreinen van het Rijnlandse bruinkoolgebied liggen, zo’n 70 jaar geleden.

Tutorial: Woordenlijst

De belangrijkste broeikasgassen die als de oorzaak van de klimaatverandering worden beschouwd, zijn onder andere

• Koolstofdioxide (CO₂)
• Methaan (CH₄)
• Distikstofmonoxide (N₂O)

In 2020 veroorzaakten mensen in de EU een emissie van gemiddeld 7,4 ton CO₂ per inwoner. De landen van de Euregio Maas-Rijn zitten lichtjes boven dit gemiddelde.

• België: 9,2 ton per inwoner
• Duitsland: 8,8 ton per inwoner
• Nederland: 9,4 ton per inwoner

De meeste emissies in de Europese Unie (EU) worden door energieproductie veroorzaakt.

Nu al ligt de gemiddelde jaartemperatuur wereldwijd 0,87 °C hoger dan in de pre-industriële tijd (rond 1850). Naast de toenemende temperaturen en stijgende zeespiegel verwachten we dat de klimaatverandering zal leiden tot meer extreme droogtes en extreme neerslagpatronen. Zelfs in de Euregio Maas-Rijn zijn de eerste gevolgen van de klimaatverandering al merkbaar. Dit werd aangetoond door de zogenaamde ‘overstroming van de eeuw’ in 2021, die grote delen van Duitsland, België en Nederland trof. Deze overstroming was het gevolg van hevige regenval.

Voor de Euregio Maas-Rijn zijn klimaatwetenschappers het erover eens dat de temperaturen zullen stijgen. Het is ook zeer waarschijnlijk dat zware regenval en droogteperiodes zullen toenemen in de Euregio Maas-Rijn. 

Volgens de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering en klimaatscenario’s (IPCC) is de gemiddelde jaarlijkse temperatuur wereldwijd al met 0,87 °C gestegen ten opzichte van de pre-industriële tijd (rond 1850). Naast de toenemende temperaturen en stijgende zeespiegel verwachten we dat de klimaatverandering zal leiden tot meer extreme droogtes en extreme neerslagpatronen. Zelfs in de Euregio Maas-Rijn zijn de eerste gevolgen van de klimaatverandering al merkbaar. Zo toonde de zogenaamde ‘overstroming van de eeuw’ in 2021, die grote delen van Duitsland, België en Nederland trof, aan wat de catastrofale gevolgen van zware regenval kunnen zijn.

Voor de Euregio Rijn-Maas wordt halverwege deze eeuw een temperatuurstijging tot 1,8 °C ten opzichte van 1971-2000 verwacht. Bovendien weten klimaatwetenschappers zeker dat er meer warme dagen en minder vorstdagen zullen zijn. Tegen het einde van de eeuw zouden de temperaturen zelfs tot 4,5 °C kunnen stijgen ten opzichte van 1971-2000.