Als je goed kijkt, zal je snel herkennen wat er op deze foto gebeurt. Juist! Een vulkaanuitbarsting. Bij vulkanen denk je meestal aan vuurspuwende bergen in Italië, Indonesië of IJsland. Maar ook in de Euregio Maas-Rijn zijn er vulkanen. Met name in de centrale Eifel. Het is alweer een tijdje geleden dat deze vulkanen voor het laatst zijn uitgebarsten. Hun vroegere spectaculaire, vulkanische activiteit zorgde voor enkele bijzonderheden in de regio, waarvan de mensen hebben geprofiteerd.
Op de foto heb je zeker gezien dat het om een vulkaan gaat. Ook in onze regio zijn er vulkanen. In dit hoofdstuk leer je hoe ze ons landschap hebben gevormd en hoe de mens er gebruik van kan maken.
Zoals je wellicht snel gezien zult hebben, toont de foto een enorme vulkaanuitbarsting. Ook in de Euregio Maas-Rijn, en dan met name in de centrale Eifel, vind je vulkanen en vulkanische activiteit. Hoewel de laatste uitbarstingen, de zogenaamde twee vulkanische fasen, al een tijdje geleden plaatsvonden, is vulkanisme nog steeds aanwezig en belangrijk voor de mens. De vulkanische fasen hebben het landschap namelijk gevormd door tektonische botsingen en de afzetting van materialen. Lees hier meer over het belang van vulkanisme in de Euregio Maas-Rijn voor de mens.
vuurspuwend: hier wordt figuurlijke taal gebruikt om een vulkaanuitbarsting te beschrijven. Hierbij gaat het om de vulkaanopening, of het kanaal dat de magmakamer in de aarde verbindt met het aardoppervlak, de hals; de opening aan het aardoppervlak fungeert als de mond waaruit de lava komt. Vooral tijdens explosieve vulkaanuitbarstingen lijkt het alsof de vulkaan vuur spuwt, of de geografisch correcte term lava.
vulkanische activiteit: een term om de verschillende verschijningsvormen van de processen van een vulkaan te beschrijven. Dit omvat niet alleen de vulkaanuitbarsting waarbij lava uit de vulkaan komt, maar ook explosies, gasemissies, het stijgen en dalen van magma in de vulkaan, de vorming van magmakamers onder een vulkaan, de vorming van sintelkegels, enz.
bijzonderheden: iets dat een ding of persoon onderscheidt van andere dingen of personen, vaak een uniek kenmerk.
Vulkanisme geeft op indrukwekkende wijze vorm aan de ruimte. De sporen van vulkanische activiteit zijn miljoenen jaren na de feitelijke gebeurtenis nog steeds zichtbaar en blijven tot op de dag van vandaag landschappen vormgeven. Tegelijkertijd heeft vulkanisme ook een directe en dagelijkse invloed en geeft het zo vorm aan het menselijk gebruik van de ruimte. Dit hoofdstuk behandelt beide aspecten, het spectaculaire van het verleden en het alledaagse van vandaag. De leerlingen moeten beide aspecten begrijpen en de link leggen met het verschijnsel vulkanisme.
Doelstellingen & Competenties
De leerlingen moeten het vulkanische landschap in de Euregio Maas-Rijn kunnen beschrijven en de voordelen ervan voor de mens kunnen aangeven en beoordelen. Ten slotte moeten de leerlingen de verworven kennis toepassen in een eindopdracht.
De bekwame omgang met gespecialiseerde inhoud moet worden geoefend om de meningsvorming van de leerlingen aan te scherpen. Door het toepassen van de verworven kennis worden hun synthesevaardigheid en multi-perspectiviteit getraind via een verandering van perspectief.
De focus van dit hoofdstuk ligt op de ontwikkeling van de volgende competenties:
Vakkennis: Het verloop van vulkanische processen begrijpen en deze kunnen beschrijven in termen van hun impact op het landschap.
Beoordeling en evaluatie: De kansen en risico's van vulkanisme voor hun eigen hedendaagse leven herkennen en beoordelen.
Kennisverwerving: Media-informatie over complexere contexten begrijpen en analyseren.
Structuur van het hoofdstuk
Eerst worden het vulkanisme in de Euregio Maas-Rijn en zijn processen besproken.
Vervolgens worden de door het vulkanisme gevormde landschappen en natuurverschijnselen toegelicht. Hierbij komen bijvoorbeeld maren, vulkanische meren, caldera's en bronnen van verschillende aard en hun ontstaan aan bod.
Tenslotte worden de functies van het vulkanisme en vooral de daaruit voortvloeiende voordelen voor de mens besproken.
Basisconcepten
De inhoud van hoofdstuk 2.2 vertrekt vanuit het geografische niveau om vulkanische processen eerst te begrijpen als onafhankelijke, ruimtevormende krachten. Op basis daarvan wordt de ruimte uitgelegd als het resultaat van processen die het landschap hebben gevormd (ruimte als container). Dit perspectief wordt afgebakend en zo kunnen elementen worden begrepen en onderzocht. Binnen dit kader observeert de mens op zijn beurt bijzonderheden en mogelijkheden voor eigen doeleinden. In deze context kunnen alle systeemcomponenten: structuur, functie en proces worden onderzocht. Ruimtelijke onderdelen zijn gestructureerd en deze verschillende structuren worden in hun functie en verdere ontwikkeling geobserveerd.
Veel mensen vinden vulkanen fascinerend. Ze brengen niet alleen dood en verderf, maar ook veel voordelen, zoals vruchtbare as voor rijke oogsten en vooral spectaculaire inzichten in de onderaardse processen van de aarde.
Als je niet vertrouwd bent met alle termen, processen en vormen, dan vind je hier een kijkje in de vulkanologie.
Interactie: De Euregio Maas-Rijn en het Eifelgebergte
3
Het Eifelgebergte
4
Op de kaart hierboven zie je het Eifelgebergte. Als je de schuifbalk verplaatst, zie je het gebied dat deel uitmaakt van de Euregio Maas-Rijn. Zoals je kan zien, strekt het Eifelgebergte zich uit over België en Duitsland. Het maakt deel uit van het Rijnlands Leisteenplateau.
De Eifel kan in drie verschillende vulkaanvelden worden onderverdeeld: het Hocheifel-vulkaanveld en de vulkaanvelden in de Oost- en West-Eifel. Deze verschillende vulkaanvelden zijn ontstaan door twee grote vulkaanfasen. De eerste vulkaanfase, waarin het Hocheifel-vulkaanveld ontstond, vond tussen 45-35 miljoen jaar geleden plaats. Ongeveer een miljoen jaar geleden begon de tweede fase, waarbij de vulkaanvelden in de Oost- en West-Eifel ontstonden.
Het Eifelgebergte bevindt zich in België en Duitsland. Miljoenen jaren geleden vormden twee grote vulkaanfasen zogenaamde vulkaanvelden, d.w.z. een grotere verzameling van vulkanen. In de Eifel zijn er drie vulkaanvelden. Door overmatige uitzetting van de aardkorst begonnen de eerste vulkanen in de Eifel uit te barsten.
Rechtsboven kan je verschillende layers selecteren. Daaronder vind je een kolom met de verschillende hoogtemeters in bepaalde kleuren.
Je kan de kaart vergroten en verkleinen met plus en min.
Linksonder zie je de schaal van de kaart.
Vergelijk de hoogteverschillen van de Euregio Maas-Rijn met een zelfgekozen regio.
Taalondersteuning bij element 5
Hulp bij het formuleren van zinnen
Zinsbouwstenen:
Op de kaart van de Eifel zie je ...
Je kan duidelijk zien dat ...
Het hoogste punt in de Eifel is ..., gelegen op ... m boven de zeespiegel.
Laaggelegen gebieden hebben een hoogte van ... m boven de zeespiegel.
Als je iets wilt vergelijken:
hoger/lager gelegen dan (als er een verschil is bij het vergelijken) bijvoorbeeld "Ter vergelijking: de Vulkaaneifel ligt gemiddeld aanzienlijk lager dan het Alpengebied."
... is net zo ... als ...
... is hetzelfde als ...
Als je ... vergelijkt met ..., dan zie je dat ...
Anders dan ...
De Vulkaaneifel als UNESCO Global Geopark
6
Sinds 2015 is het Natur- und Geopark Vulkaneifel een UNESCO Global Geopark. Daardoor heeft het park internationale erkenning gekregen waardoor het op het niveau komt van werelderfgoed en biosfeerreservaten. Deze parken besteden bijzondere aandacht aan het historisch geologische, natuurlijke en culturele erfgoed van een regio. Ze bieden milieu-educatie en dragen bij tot duurzame regionale ontwikkeling met de medewerking van vele actoren.
Hier kan je een virtuele tour starten om het landschap te bekijken.
internationale erkenning: het Geopark is buiten de landsgrenzen bekend en wordt als zodanig ook in andere landen erkend als Geopark met al zijn normen.
werelderfgoed: UNESCO is een organisatie van de Verenigde Naties met als missie het beschermen en behouden van bijzondere plaatsen, landschappen, monumenten, natuurgebieden, enz. die een unieke waarde hebben voor de hele wereld. De organisatie noemt deze bijzonderheden werelderfgoed. Op een werelderfgoedsite vind je zo'n werelderfgoed.
biosfeerreservaat: een bijzonder waardevol leefgebied dat door de UNESCO onder bescherming is gesteld. In dergelijke leefgebieden wordt getracht een evenwicht te creëren tussen de natuur en de behoeften en eisen van de mens aan de natuur. (Biosfeer = leefgebied; reservare (Lat.) = behouden)
aandacht: focus
historisch geologisch: het Geopark houdt zich bezig met de geschiedenis van de aarde, d.w.z. de vorming van het landschap door processen in het binnenste van de aarde en aan het aardoppervlak. Daarbij ligt de focus op natuurlijke omstandigheden en niet op menselijke invloeden.
milieu-educatie: bij deze vorm van opleiding gaat het erom leerlingen bewust te maken van hun omgeving, m.a.w. de natuur om hen heen, en hoe ze er verantwoord mee moeten omgaan. Het is belangrijk om de impact van onze handelingen op het milieu te erkennen, hoe het milieu daarop reageert en welk effect dit op zijn beurt heeft op mensen.
duurzaamheid: een principe van handelen waarbij ervoor wordt gezorgd dat de hulpbronnen van de aarde op lange termijn of permanent aan de behoeften van de mens kunnen voldoen. Daarvoor is het belangrijk dat de hulpbronnen na gebruik kunnen worden vernieuwd. In het geval van niet-hernieuwbare hulpbronnen moeten alternatieve oplossingen worden gevonden.
regionale ontwikkeling: hierbij gaat het om maatregelen ter verbetering van de sociale, economische en ecologische situatie van een regio.
actor: handelende persoon/gemeenschap
7
Verdieping
Aanvullend materiaal over vulkanen
Op Vulkaan.net vind je veel aanvullende informatie over (actieve) vulkanen.
8
Opdracht
Interactief kaartwerk: Natur- und Geopark Vulkaneifel
De naam van het Natur- und Geopark zegt het zelf. Het ligt in het gebied van de Vulkaaneifel. Een meer gedetailleerde beschrijving van de locatie: het ligt tussen Bad Bertrich bij de Moezel, Ormont aan de Belgische grens en bij Prüm.
Zoek de Vulkaaneifel op de kaart en klik erop.
Info voor docenten
Over de volgende opdracht
Mogelijke antwoorden
*-ster:
Ongeveer 12.000-13.000 jaar geleden.
‘Slapend’ is de juiste omschrijving voor de vulkanen in de Eifel. De vulkanen in de Eifel zijn op dit moment niet zorgwekkend actief, maar kunnen dat wel weer worden.
**-sterren:
1. en 2. zoals hierboven.
3. Er is waarschijnlijk geen acuut gevaar. Daadwerkelijke uitbarstingen worden meestal op voorhand aangekondigd door aardbevingen. Het is echter zeer waarschijnlijk dat ook de vulkanen in de Eifel ooit nog eens zullen uitbarsten, maar het is niet duidelijk wanneer dat precies zal zijn.
***-sterren:
Seismologen meten nu al zwakke aardbevingen in de regio. Deze hebben een speciale ‘vingerafdruk’, namelijk relatief hoge of kleine frequenties. Actieve vulkanen daarentegen gaan gepaard met aardbevingen met zeer lange of lage frequenties. Als de aardbevingsfrequenties in de Eifel lager worden, neemt de kans op een uitbarsting toe.
Hoewel de vulkanen in de Eifel op dit moment niet alarmerend actief zijn, kunnen ze dat wel weer worden. De eerste tekenen (opstijgend magma, herkenbaar aan zwakke aardbevingen met een hoge frequentie) wijzen erop dat de activiteit in principe toeneemt.
Zoals 3. hierboven.
9
Experiment
Vulkaan met bakpoeder
Probeer het experiment zelf uit. Bouw je eigen vulkaan en observeer wat er gebeurt.
Gevolgen van vulkanisme
10
Vulkanisme heeft in Centraal-Europa tal van boeiende natuurgebieden, attracties en troeven voor menselijk gebruik gecreëerd. Denk bijvoorbeeld aan maren, vulkanische meren en verschillende bronnen. Niet al deze verschijnselen zijn meteen zichtbaar in de Euregio Maas-Rijn. Om het thema ‘vulkanisme’ volledig te kunnen behandelen, kijken we in de volgende subhoofdstukken op bepaalde punten bewust voorbij de Euregio Maas-Rijn.
Maren zijn bijzondere vormen van een vulkaan! Het zijn cirkelvormige kuilen van vulkanische oorsprong. Ze worden gevormd door de botsing van koud grondwater met heet magma in de diepte. Deze botsing veroorzaakt een explosie waardoor een grote kuil in het aardoppervlak ontstaat, met een ringmuur van vulkanisch gesteente eromheen. Veel maren zijn tegenwoordig gevuld met water, de zogenaamde maar-meren. Als ze niet met water gevuld zijn, noemen we ze droge maren.
Maren zijn grote ‘gaten’ in de grond die door een vulkanische explosie zijn ontstaan. Koud grondwater en zeer heet magma (vloeibare lava) komen er samen. Wanneer deze ‘gaten’ zich met water vullen, noemen we ze maar-meren.
Er zijn verschillende methoden om de betekenis van onbekende woorden te achterhalen. Je kan bijvoorbeeld een woordenboek, verklarende video's of andere informatiebronnen gebruiken wanneer de tekst niet beschikbaar is.
Soms lijken de woorden die je zoekt in de doeltaal erg op de woorden in je moedertaal, bijvoorbeeld 'Landschaft' (Duits) en 'landschap' (Nederlands).
Het gebeurt ook dat het onbekende woord lijkt op of zelfs hetzelfde is als het woord in een andere taal, bijvoorbeeld 'explosie' (Duits) en 'explosion' (Engels).
Vaak helpt het om eerst de context te begrijpen, in plaats van alleen naar het woord op zich te kijken.
Soms kan je ook kijken naar bepaalde delen van een woord die je misschien al kent. Dan kan je proberen de context te begrijpen. Bijvoorbeeld 'grondwater'
Wellicht ken je het tweede deel van het samengestelde woord ('water').
Het eerste deel ('grond') ken je eventueel uit een andere context, misschien in verband met het woord 'bodem' ('grond en bodem').
Hieruit kan je afleiden dat het water in de bodem moet zitten.
Afbeeldingen in de tekst kunnen je ook helpen om te begrijpen wat er staat. Voorbeeld: Op de foto zie je een heldere cirkel omgeven door bomen. In de tekst lezen we over een cirkelvormige kuil (=maar).
12
Verdieping
Hoe worden maren gevormd?
Verdiepende opdracht
De vorming van maren
Maak een schets van het proces waarop maren worden gevormd. Bekijk de verklarende video “Wat is een maar?" en gebruik de tekentool hieronder.
Maren in de West-Eifel
13
In de West-Eifel zijn zo’n 100 sintelkegels en 70 maar-trechters geïdentificeerd. Van deze maren zijn er slechts twaalf nog gevuld met water en doen ze in de zomer dienst als zwemmeer. Voorbeelden hiervan zijn de Schalkenmehrener en de Gemündener Maar. De andere maren zijn verzand. In deze maren zijn weilanden met zeldzame planten of veenmoerassen ontstaan.
Op de voorgrond is de verzande Dürres Maar te zien, op de achtergrond het nog met water gevulde Holzmaar.
De Dauner Maare
15
De ogen van de Eifel worden ook wel de Dauner Maare genoemd en zijn een toeristische trekpleister. In de buurt van het kuuroord ‘Kurort Daun’ liggen de drie bekende maren: Gemündener Maar, Weinfelder Maar en Schalkenmehrener Maar.
De Laacher See is een van de bekendste vulkaanmeren van Duitsland. Deze is echter geen maar, maar wel een met water gevulde caldera (Spaans voor ketel). Caldera's zijn ronde bekkens die ontstaan door het instorten van een lege magmakamer. Het ontstane gat vult zich met water en zo ontstaat er een meer.
De vorming van caldera's klinkt misschien als een minder indrukwekkend proces dan de vorming van maren. Bij de Laacher See was het ontstaan in elk geval uiterst spectaculair. De ingestorte magmakamer waaruit de huidige Laacher See is ontstaan, liep zo’n 13.000 jaar geleden met een grote knal leeg.
De Laacher See is een van de bekendste vulkaanmeren van Duitsland. Deze is echter geen maar, maar wel een met water gevulde caldera. Caldera's zijn dus bekkens die ontstaan door het instorten van een vulkaan die al is uitgebarsten.
De vorming van de Laacher See was uiterst spectaculair. De magmakamer liep zo'n 13.000 jaar geleden met een grote knal leeg.
Gebruik de online woordenboeken Linguee, dict.cc of DeepL. Het voordeel van deze online woordenboeken is dat de woorden ook worden voorgelezen. Zo kan je jouw uitspraak van de woorden oefenen.
Positie van de Laacher See op de interactieve kaart hieronder
§PD
22
Opdracht
Kaartwerk: Laacher See
Zoek de Laacher See en klik erop.
Info voor docenten
Over de volgende opdracht
De opdracht dient om de kennis van de leerlingen over hun eigen omgeving en de geleerde vulkanische processen te versterken.
In opdracht 1 moeten de leerlingen inzien dat de twee op elkaar lijkende verschijnselen (Maar en Caldera) zijn ontstaan door zeer verschillende vulkanische activiteiten (stoomexplosie en instorting van een holte).
De verdiepingsopdracht in de sterrenmodus moet helpen om het verband tussen de huidige bezienswaardigheden en de vulkanische activiteiten van vele duizenden jaren geleden in het geheugen van de leerlingen te verankeren.
23
Opdracht
Maar en Caldera
Leg in eigen woorden het verschil uit tussen een maar en een caldera. Verwijs naar de vorming van de Laacher See en de maren in de Eifel.
Opdracht
Maar en Caldera
Leg in eigen woorden het verschil uit tussen een maar en een caldera.
Opdracht
Maar en Caldera
Zoek zelf twee maren en twee caldera's op die nog niet in het hoofdstuk zijn genoemd.
Zoek geschikte satellietbeelden en/of kaarten die deze weergeven.
Eveneens interessant zijn de trasgrotten in het Brohltal. Deze zijn ontstaan door de uitbarsting van de Laacher See-vulkaan. As- en lavadeeltjes vulden de dalen en stolden tot een vulkanisch gesteente (tras). Dit materiaal werd vooral door de Romeinen gebruikt om huizen te bouwen. Hierdoor ontstonden grotten.
Het Römerbergwerk wordt beschouwd als de grootste, Romeinse ondergrondse tufsteenmijn in het Romeinse Rijk. Tegenwoordig is de mijn een populaire bestemming voor bezoekers.
Bij de Wingertsbergwand zijn afzettingen van gesteentelagen en aslagen te bewonderen.
Ook bronnen van vulkanische oorsprong spelen een belangrijke rol in de Eifel. Er zijn drinkwaterbronnen, minerale en koolzuurhoudende bronnen of thermale bronnen.
Bovendien worden de minerale en koolzuurhoudende bronnen in de Vulkaaneifel ook wel Drees genoemd.
Het kuuroord Chaudfontaine ligt in de provincie Luik. De naam betekent ‘warmwaterbronnen’.
In de Eifel bevinden zich tal van minerale en koolzuurhoudende bronnen, die waardevol water en mineralen ter beschikking stellen. Door vulkanisme bevindt zich in de diepe ondergrond gestold magma dat gassen (koolstofdioxide) blijft afgeven. Koolstofdioxide bereikt hogere lagen en vermengt zich met het grondwater. Hierdoor ontstaat koolzuur.
Een echte vulkanische bijzonderheid bevindt zich in Wallenborn: de enige koudwatergeiser van de Eifel. Zes minuten lang schiet hier een fontein van 9 graden uit de grond, gevolgd door een pauze van 35 minuten tot de volgende fontein. De reden hiervoor: onder deze fontein ligt een koolzuurhoudende bron. Door het voortdurend ontsnappende koolzuurgas stijgt de druk in het water. Na 35 minuten overtreft deze druk de erboven staande waterkolom, waardoor het water in een fontein ‘uitbarst’.
Thermale bronnen in het centrum van Aken en de wijk Burtscheid
Een ander neveneffect van vulkanisme zijn warmwaterbronnen, de zogenaamde thermale bronnen. Deze spelen vooral in Aken een belangrijke rol. In dit gebied komen met name kalkrotsen voor, waarin spleten en scheuren ontstaan door het oplossen van kalk. Door deze openingen kan water naar boven en naar beneden circuleren. Zo kan regenwater in de diepte sijpelen, ondergronds opwarmen en uiteindelijk als water met een temperatuur van ca. 70 graden weer aan de oppervlakte komen.
Thermaal water bevat veel opgeloste stoffen, zoals natrium, chloor en waterstofsulfide. Deze zijn verantwoordelijk voor de sterke geur van rotte eieren.
Arrc
Minerale en koolzuurhoudende bronnen
De koudwatergeiser Wallende Born
Thermale bronnen
Taalondersteuning bij element 26
Werken met een online woordenboek
Heb je hulp nodig om woorden te begrijpen? Probeer dan eens Linguee, dict.cc of DeepL.
Interactieve afbeeldingen: Bronnenactiviteit in Aken
27
Opmerking: Burtscheid is een wijk van Aken
Info voor docenten
Over de volgende opdracht
Deze laatste opdracht dient als herhaling en versterking van de verworven kennis. De leerlingen moeten nadenken over de voordelen van vulkanisme voor hun eigen leven en deze samenvatten. Bij de differentiatie-opdracht moeten ze vanuit een ander perspectief de voordelen voor de wetenschap of bedrijven opsommen. Zo kan je controleren of ze de inhoud hebben begrepen en kunnen toepassen.
Mogelijke oplossingen bij de voordelen voor de leerlingen zelf: vers drinkwater, bezoek aan thermen, attracties en musea, wandelingen, winter- en zomertoerisme, mooi landschap
Mogelijke oplossingen bij de voordelen voor de wetenschap: vulkanisme, vorming, inzicht in de processen, stalen, onderzoeken, metingen, logboeken, stalen van gesteente, analyses en toekomstvoorspellingen, energieproductie
Mogelijke oplossingen bij de voordelen voor bedrijven: winst uit kuuroorden, gebruik en marketing van verschillende bronnen, musea, goud, attracties en toerisme,
Denk na over de voordelen die jij ondervindt door het landschap en de verschijnselen die door vulkanisme worden veroorzaakt. Betrek daarbij de verschillende aspecten die je in dit hoofdstuk stap voor stap hebt gelezen, uitgewerkt en onderzocht.
Beschrijf omstandigheden die je in het dagelijks leven of bijvoorbeeld op vakantie tegenkomt. In de verschillende teksten kan je ook info vinden over het gebruik van vulkanisme. Deze helpen je bij het beantwoorden van de vraag.
Eindopdracht
Voordelen van vulkanisme?
Denk na over de voordelen die jij ondervindt door het landschap en de verschijnselen die door vulkanisme worden veroorzaakt. Betrek daarbij de verschillende aspecten die je in dit hoofdstuk stap voor stap hebt gelezen, uitgewerkt en onderzocht.
Beschrijf omstandigheden die je in het dagelijks leven of bijvoorbeeld op vakantie tegenkomt. In de verschillende teksten kan je ook info vinden over het gebruik van vulkanisme. Deze helpen je bij het beantwoorden van de vraag.
De foto's in de galerij bieden je ideeën om deze opdracht op te lossen.
;_Mineralquelle_a.jpg){kind=link}
